Bồ đề

           I. Bồ đề.
    Phạn, Pàli: Bodhi.
    Dịch ý: Giác, Trí, Tri Đạo.
    Trí huệ đoạn tuyệt phiền não thế gian để thành tựu Niết-bàn, tức là trí giác ngộ mà Phật, Duyên giác, Thanh văn đã chứng được ở quả vị của mình.
    Trong ba loại Bồ-đề này, Bồ-đề của Phật là cứu cánh vô thượng, nên gọi là A-nậu-đa-la-tam-miệu-tam-bồ-đề, dịch là Vô Thượng Chính Đẳng Chính Giác, Vô Thượng Chính Biến Tri, Vô Thượng Chính Chân Đạo, Vô Thượng Bồ-đề.
    Theo luận Ðại Trí Độ 53, Bồ-đề có 5 loại:
    1. Phát tâm Bồ-đề: Loại Bồ-đề của Bồ-tát ở giai vị Thập tín phát tâm cầu Bồ-đề, tâm này là nhân đưa đến quả Bồ-đề.
    2. Phục tâm Bồ-đề: Loại Bồ-đề của Bồ tát ở giai vị Thập trụ, Thập hạnh, Thập hồi hướng do thực hành các Ba-la-mật, chế phục phiền não, hàng phục tâm mình.
    3. Minh tâm Bồ-đề: Loại Bồ-đề của Bồ tát ở giai vị Ðăng địa đã liễu ngộ Thật tướng các pháp rốt ráo thanh tịnh, là tưởng Bát-nhã Ba-la-mật.
    4. Xuất đáo Bồ-đề: Loại Bồ-đề của Bồ tát ở giai vị Bất động địa, Thiện huệ địa, Pháp vân địa; vị này ở trong Bát-nhã Ba-la-mật, diệt trừ phiền não trói buộc mà ra khỏi ba cõi, đến Nhất thiết trí.
    5. Vô thượng Bồ-đề: Bồ-đề của đấng Ðẳng giác, Diệu giác đã chứng thành A-nậu-đa-la-tam-miệu-tam-bồ-đề, tức là giác trí của quả vị Phật.

    Theo Pháp Hoa Kinh Luận, hạ, ở nơi 3 thân Pháp, Báo, Hóa của Phật, lập 3 loại bồ-đề: Pháp Phật Bồ-đề (Pháp thân Bồ-đề), Báo Phật Bồ-đề (Báo thân Bồ-đề),và Ứng Phật Bồ-đề (Ứng thân Bồ-đề).
    Ðại Thừa Nghĩa Chương 18 phân chia Vô thượng Bồ-đề làm 2 loại: Phương tiện bồ-đề và Thanh tịnh bồ-đề.
    Tông Thiên Thai còn lập ra 3 nghĩa Bồ-đề:
    1. Thật tướng Bồ-đề (cũng gọi: Vô thượng bồ-đề): Ngộ được chân tính bồ-đề thuộc lí thật tướng, ứng với đức Pháp thân.
    2. Thật trí Bồ-đề (cũng gọi: Thanh tịnh bồ-đề): Ngộ được trí huệ thuộc lí khế hợp, ứng với đức Bát-nhã.
    3. Phương tiện Bồ-đề (cũng gọi: Cứu cánh bồ-đề): Ngộ được tác dụng tự tại giáo hóa chúng sinh, ứng với đức giải thoát.